Het hof als spiritueel metafoor

Hobbema, kunst­schil­der en tijd­genoot van Van de Rijp en diens onbe­kende schil­der, begreep zijn Laantje van Middelharnis zowel als land­schap als ook als ‘Bijbels’ meta­foor.

Ook al lijkt het van­daag op het eers­te gezicht vreemd, alsnog ligt het voor de hand, dat ook de doops­ge­zin­de diaken voor zijn schilderij metaforen koos die verwezen ‘ad fontes’, ‘naar de bronnen’, waar­on­der de Bijbel, waarmee hij leefde en die hij waar­schijnlijk nog beter kende dan menigeen vandaag.

In de 16^e eeuw werd de op de Lu­therver­ta­ling gebaseerde Bijbel van de Antwer­pense boek­drukker Jacob van Liesvelt (1490 - 1545), de Lies­velt­bij­bel, al snel ge­liefd onder doops­ge­zin­den. Omdat hij kleiner was dan andere uitgaven kon hij makkelijker verborgen worden voor vervolgers en inquisitie. Toen Lies­velt in 1542 de zesde uitgave van zijn Bijbel drukte voegde hij kant­te­ke­ningen van de reformator Marten Luther toe. Hij werd voor ketterij ver­oor­deeld en op 28 november 1545 onthoofd. Deze verschrikkingen eindigden voor Amsterdam toen het in 1578 de zijde van de prins van Oranje verkoos.

Honderd jaar later, drie of vier ge­ne­ra­ties later in de tijd van Van de Rijp, genoten doops­gezinden rela­tieve vrij­heid en hadden sommigen van hen het er ver gebracht. Na ver­wach­ting had de ontwikkelde en rijke doops­gezinde in zijn biblio­theek ver­schil­lende bijbelvertalingen naast elkaar staan.

Op de volgende pagina's zal een greep uit de Staten­vertaling van 1637 meta­foren aan­rei­ken die Van de Rijp mogelijk in zijn schilderij gebruikte. Noemenswaard lijkt daarbij, dat tuin nog met ‘hof’ ver­taald werd. Later pas staat ‘hof’ voor hofhouding en ‘tuin’ voor het ge­cul­ti­veer­de stuk aarde. Wat wij vandaag tuin noemen werd vroeger ‘hof’ genoemd.

Sinds de oudheid was de tuin vaak een om­heind, ommuurd of omsloten hof, zoals oude afbeeldingen laten zien, en was een metafoor voor maag­de­lijk­heid, het vrouwelijke, een dorp, stad of land. Tevens is de om­slo­ten hof­tuin, zoals op het schilderij van Van de Rijp, een metafoor voor de innerlijke persoon­lijke on­twik­ke­ling van het individu; tuin en spi­ri­tu­a­li­teit werden analoog gezien, individueel en collectief. Die voor­stel­ling daarvan bleef tot in onze tijd be­waard uit minnezang, sprookjes en legenden, en pro­pa­gan­da­pren­ten bij­voor­beeld uit de 80-jarige oorlog. Met deze in­zich­ten dringt zich uit­ein­de­lijk de vraag op, in hoe­ver­re Gerard van de Rijp in de inrichting van zijn tuin, mogelijk in Rijp of Water­land, een metafoor en richtlijn zag voor de latere inrichting van het Rijpen­hofje, zoals zijn erfgenamen in 1737 ‘pieus’ voor hem realiseerden.