Interpretatie door amplificatie

Om uitingen van het onbewuste te kunnen interpreteren zet zich de analytische psychologie zo duidelijk, uitvoerig en zorgvuldig mogelijk met uitingen van het onbewuste uiteen. Zij onderzoekt de betekenis van de beelden, begrippen en symbolen die het onbewuste voortbrengt met een dieptepsychologisch verantwoorde methode. Deze methode heet amplificatie.

Amplificatie vormde een belangrijk onderdeel van Jungs interpretatie­methode van dromen en andere uitingen van het onbewuste. Hij zag de uitingen van het onbewuste als ingebed in een ‘psychologisch weefsel’ van het menselijke verleden en trachtte hun betekenissen te achter­halen door hen aan universele beelden uit alle tijden te relateren. Cultuurhistorische en mythische paralellen verhelderen en verruimen de betekenis van een bepaald motief zonder het te vervreemden. Bij de interpretatie gaat het meestal om een metaforische vertaling en zelden om een letterlijke vertaling.

Door zich met onbewuste uitingen zo duidelijk en uitvoerig mogelijk uiteen te zetten komen persoonlijke unieke en algemene universele betekenissen en individuele en collectieve patronen aan het licht. Jung achtte individuele kenmerken echter niet absoluut uniek, maar vergelijkbar met collectieve kenmerken uit alle tijden. Na het vergaren en bestuderen van amplificerend materiaal erkent de dromer zelf wat daarvan voor hem wel en niet ‘klopt’ (Samuels, Shorter en Plaut 1986: 26-27).

Archeologen grappen erover, dat zij een opgegraven mysterieus voorwerp dat ze niet goed weten te plaatsen ‘ritueel voorwerp’ of ‘afgod’ noemen (Bakker 2009: 60). Detectives begrijpen een misdaad pas wanneer zij hij het motief van de dader konden achterhalen. Historici waarderen een gebeurtenis in haar eigen tijd en relateren haar aan andere tijden (Schmidt 1960). Godsdienst­weten­schappers vergelijken godsdiensten met elkaar, of hun aanhangers hen nu voor uniek en onvergelijkelijk houden of niet (Schoeps 1970). Sociologen achterhalen onbekende betekenissen door ‘contextuele interpretatie’ (Van de Eeden 1994). Antropologen vergelijken verbeeldingen om de ‘macht in zin’ te benoemen (Droogers 1989). En exegeten onderzoeken de structuur en inhoud van teksten en begrijpen hen vanuit de tijd en cultuur waarin zij geschreven werden (Miskotte 1966, Frör 1968, Beyer 1983).

De amplificatie van creatieve uitingen van het onbewuste, zoals dromen en kunst­werken, gebruikt methoden van verschillende disciplines. Het meest lijkt ze echter nog op exegetisch werk. De term ‘exegese’ - van Grieks ἐξήγησις, exēgesis - betekent zo veel als uitleg of toelichting. In de omgangstaal bedoelt men daarmee meestal de uitleg van heilige geschriften. Exegese is echter ook nodig voor juridische en andere teksten. Typische vragen van exegetisch onderzoek zijn onder meer:

• In wat voor taal is de tekst geschreven?
• Betreft de taal een bepaald vakgebied?
• Wat gaat aan de tekst vooraf, wat volgt erop?
• In welke tijd, cultuur en omstandigheden werd de tekst vervat?
• Wie schreef de tekst voor wie en wat wilde hij daarmee bereiken?
• Hoe is de tekst gestructureerd?
• Zijn er vergelijkbare teksten en zo ja, waarin lijken zij op elkaar, waarin verschillen zij?

Vaak moet de exegeet enkele woorden grondig onderzoeken. De filoloog, de liefhebber het woord, gaat onder meer na hoe een bepaald woord

• is samengesteld en welke vorm het heeft;
• in de tekst in kwestie wordt ingezet;
• in voorafgaande en volgende teksten wordt gebruikt;
• in andere tijden en culturen werd gebruikt en hoe zijn betekenis veranderde.

Doopsgezinde emigranten naar Noord-Amerika waren niet altijd even theologisch geschoold. Omdat zij de oude talen niet kenden ontstonden amusante misverstanden. In de Biestkensbijbel van 1560 heet het in De Epistel tot den Epheseeren in Dat vj. Capptel, hoofdstuk 6,15:

‘So staet nv... geleerst aenden beenen, als veerdich te drijuen dat Euangelium’.

Zo staat nu... gelaarsd aan de benen, vaardig het Evangelie te drijven.

In oprechte ijver namen de ongeschoolde predikanten deze ‘Vermaning’ letterlijk en trokken laarzen aan wanneer zij preekten. Echter refereert de tekst niet naar soldaten­laarzen van de zeventiende eeuw, maar naar Romeinse soldatenzandalen uit de Oudheid. De tekst behoort namelijk bij de metafoor van de ‘wapenrusting’. Om deze metafoor goed te begrijpen helpt het, als men weet hoe een Romeinse soldaat gekleed en uitgerust was. Omdat de ongeschoolde predikanten de oude taal noch de oude geschiedenis genoeg kenden, interpreteerden zij de metafoor van de wapenrusting niet vanuit de oudheid maar vanuit hun eigen tijd en werden zandalen laarzen. Uiteindelijk betreft de metafoor een innerlijke houding en bedoelde niet, dat de vroege christenen met soldatenzandalen rondliepen.

De amplificatie van Van de Rijps tuinportret

Waar over Van de Rijp geen persoonlijke informatie beschikbaar is uit de periode waarin zijn tuinportret ontstond werpt cultuurhistorische context en vergelijking van de symbolen die hij in zijn tuin verwezenlijkte alsnog ruimschoots licht op zijn tuinportret. De symbolische psychologie onderzoekt daarbij de ontwikkelingsgeschiedenis van symbolen. Jungiaanse amplificatie vergelijkt daarbij de symbolen met verwante symbolen. Deze procedure lijkt wellicht bewerkelijk en moeizaam, maar zij schept een zinvolle betekeniscontext om dieptepsychologisch verantwoorde conclusies over het onbewuste te kunnen trekken.

De specifieke betekenis van een symbool wordt duidelijk noch door ‘in het wilde’ weg te fantaseren, noch door in een willekeurig symbolenboek na te lezen wat het zou betekenen. De specifieke betekenis van een symbool wordt pas duidelijk uit doelgericht onderzoek en gedisciplineerde associatie. Ongedisciplineerde of ‘vrije’ associatie leidt, zoals Jung observeerde, altijd naar een complex van degene die vrij associeert. Onbeteugelde fantasie zou dan ook eerder iets dat vreemd is aan het symbool in het symbool projecteren en blind zijn voor wat er werkelijk in zit. Amplificatie echter omzeilt projectie, om er niets in te leggen wat er niet in zit. Haar discipline brengt aan het licht met welke betekenissen een symbool wel verbonden is. Zij omgeeft een symbool met verwante symbolen en staaft zijn betekenis met hun betekenissen.

De sociologie onderscheidt ‘etic’ en een ‘emic’ invalshoeken. Een ‘etic’ invalshoek beziet een fenomeen van buiten af, door een kader dat aan het fenomeen niet eigen of zelfs vreemd is. Een ‘etic’ invalshoek levert eerder informatie op over het kader dat een fenomeen opgelegd wordt dan over het fenomeen waar het kader op geprojecteerd wordt. Een ‘emic’ invalshoek echter tracht een fenomeen van binnenuit te bezien, vanuit zijn eigen kader en met zijn eigen categorieën. Om Van de Rijps tuinportret te begrijpen helpt het, om in de klompen van de tuinliefhebber van toen te stappen, ‘to go native’, zoals de antropoloog zou zeggen.

Zo wordt de betekenis van de stamroos voor Van de Rijp niet duidelijk door er driehonderd jaar later zomaar eventjes er over te dagdromen hoe kunstmest, pesticiden en genetische manipulatie de stamrozenkweek zouden kunnen bevorderen. Kunstmest, pesticiden en genetische manipulatie waren geen thema's in zijn tijd, maar zijn thema's nu. De betekenis, die de stamroos voor Van de Rijp kon hebben, zal echter duidelijk worden uit onderzoek naar de symbolische betekenis die de stamroos in zijn tijd had. En uit de betekenis die verwante symbolen, zoals stokroos, roos, bol en cirkel, stam, staf, stok en meer in zijn tijd hadden en daarvoor.

Van de Rijps tuinportret reikt naast de tuin, perken en planten onder meer de getallen een, twee, drie en vier als symbolen aan, de kleuren van het kaartenspel en zo verrassend abstracte geometrische vormen als cirkel en vierkant. Cultuurhistorische parallellen zullen de betekenis van deze motieven die hij in zijn tuin realiseerde belichten. Motieven die onder meer ook een rol speelden in alchemie, Chassidisme en tuinkunst. De betekenissen samen werpen wederom licht op de tuinliefhebber en tuinkunstenaar Van de Rijp zelf en zijn innerlijke stand op het moment dat hij zijn tuin aanlegde en zich liet schilderen. Zoals zal blijken was hij veel ‘moderner’ dan het schilderij op het eerste gezicht laat vermoeden.