Archetypen overal

In de omgangstaal bedoelt men met archetype vaak een concreet oerbeeld. Voor Jung echter waren archetypen transcendente disposities, structuren die pas in tijd en ruimte een concrete archetypische vorm aannemen. Als een oergrond bepalen archetypen de vorm van de materie, het biologische instinct én het psychisch beleven en reguleren mede denken én kennis.

Als arts en psychiater analyseerde Jung fantasieën en waanvoorstellingen van geesteszieken. Om de beelden van zijn patiënten te begrijpen bestudeerde hij onder meer vergelijkende godsdienstgeschiedenis en mythologie. Hij besefte, dat mensen altijd en overal vergelijkbare psychische beelden voortbrachten. Daaruit concludeerde hij typische structurele disposities in het onbewuste, die overal en altijd de inhoud van het bewustzijn structureren. Dit verklaart de analogie van de beeldmotieven in alle tijden en alle cultuurgebieden. Deze innerlijke disposities of voorwaarden noemde Jung archetypen en de door hen geordende bewustzijnsinhouden en motieven archetypisch. (Jaffé 1979: 13)

Het woord archetype komt van het Latijnse zelfstandige naamwoord archetypum, dat wederom komt van het Griekse zelfstandige naamwoord ἀρχέτυπον, ‘archetupon’, en het adjectief ἀρχέτυπος, ‘archetupos’, wat zoveel als „eerstgegoten” betekent. De term verbindt ἀρχή, ‘arche’, „begin, oorsprong”, en τύπος, ‘tupos’, wat onder meer „patroon, model, type” betekent.

Als een oergrond bepalen archetypen de vorm van de materie (Sheldrake 1995a), het biologische instinct én het psychische beleven, en zij reguleren mede denken én kennis (Jaffé 1979). Met het begrip archetype sloot Jung aan bij ideeën van Plato (427 - 347 v. Chr.) en zette de oude platonische traditie van denken voort. Voor Plato was het ‘idee’ een geestelijk voorbeeld, dat vooraf aan het zichtbare bestaat en er boven staat. Voor Jung waren archetypen synoniem met het ‘idee’ in platonische zin. Archetypen zijn in elke psyche actief en vormen denken, voelen en handelen instinctmatig voor. De termen ‘oerbeeld’ en ‘oorspronkelijke beelden’ bleken vatbaar voor misverstand, omdat zij altijd iets bedoelen dat al gevormd is. Jungs archetypen echter zijn per definitie onbewust en onzichtbaar en verschijnen in het bewustzijn pas als beeld en als ‘archetypisch inhoud’. (Jaffé 1979: 14-15)

Voor Jung waren archetypen geen concrete inhouden, maar voorwaarden. Het archetype op zich begreep hij als transcendente en tijdloze, zuivere onvervalste natuur. Zijn archetypische vormen, concretiseringen, beelden en voorstellingen, vormen zich in elk leven opnieuw als individuele varianten van een tijdloos motief. (Jaffé 1979: 15).

Jung vergeleek zijn concept van archetypen met ‘lege kristalroosters’, die pas zichtbaar worden wanneer de actueel beschikbare stof de structuur vult (Jung VW 8: 153). Men kan bij archetypen ook aan het beeld van elektronenschalen van atomen denken, aan energieniveaus van atomen waarop zich elektronen kunnen bewegen. (Fuchs 1958: 111 - 120). De vastliggende banen gelijken archetypen en de uitwisselbare elektronen gelijken het concrete cultuurhistorische materiaal dat de concrete archetypische vorm bepaalt. Sheldrake stelde voor, in plaats van bepalende wetten van herinnering en gewoonte van de materie te spreken (1995a). Met de term ‘Bahnung’ bedoelde Jung over vele generaties heen steeds terugkerende typische levenservaringen die hun sporen achterlieten. Zoals fietsers en wandelaars op de hei wegen vormen. (Jaffé 1979: 15) Zo stellen wij ons vandaag ook voor, dat de levenservaringen en -gewoonten van onze verre voorouders hun sporen achter lieten in onze DNA.

Volgens Jung oriënteren mensen zich aan oeroude archetypische beelden die hen richting geven (Jacobi 2004: 269). Het verschijningsbeeld van een archetype is daarbij niet het onderliggende archetype zelf. De als transcendent gedachte archetypen manifesteren zich echter in concreet materiaal in ruimte en tijd. De concrete beelden waarin een archetype verschijnt wisselen in haast eindeloze variaties van persoon tot persoon, van tijd tot tijd en van cultuurgebied tot cultuurge-bied. Deze vele en soms zelfs tegenstrijdige concretiseringen lijken alsnog op elkaar, omdat hen een onderliggend archetype mede vorm gaf. Jungiaanse en symbolische psychologie tracht door de vloeiende verschijningsvormen heen onderliggende archetypen, onderliggende roosters en structuren, te herkennen en te onderscheiden.

Jung beperkte noch het bereik van het collectieve onbewuste, noch de verschijnings­vormen van archetypen, omwille van de ‘psychoïde’ paradoxale geestelijk-materiële natuur van de mens. Zijn visie sloot nauw aan bij inzichten van de natuur­weten­schappen van de eerste helft van de twintigste eeuw en harmonieert met actuele resultaten van verschillende wetenschappen nu. Waar het autonome onbewuste inwerkt op de héle mens ontmoeten geest en materie elkaar in de mens, psycho-somatisch en somato-psychisch. De voorstelling van archetypen, die vanuit het onbewuste het individu en de maatschappij mede ordenen en vormen, is niet meer en niet minder dan een empirisch gegrond wetenschappelijk model. (Jung VW 2)