De psychologie van de kwadratuur van de cirkel
Psychische processen worstelen niet alleen met min of meer traumatische gebeurtenissen uit het verleden, zoals Freud dacht. Zij zijn ook teleologisch of doelgericht op een mogelijke en completere toekomst, zoals Jung uitwees.
Albrecht Dürer 1471 - 1528 Kwadratuur van de cirkel, benadering Uit ‘Underweysung der Messung...’, 1525 SOP 2007 commons.wikimedia
In het Jungiaanse model van het individuatieproces is het optreden van de ‘kwadratuur van de cirkel’ een expressie van het archetype van het zelf, de heelheid een totaliteit van de persoonlijkheid. Het ordenende en structurerende archetype van het zelf uit zich ook als mandala's, zij het in dromen of in spontane creaties. Het onbewuste toont daarmee het individuatieproces aan het bewustzijn. Wie vandaag mandaladromen Jungiaans psychologisch analyseert komt niet om de ‘quadratura circuli’ heen. De dromer zelf weet meestal niets over de betekenis van de getallen en symbolen die hij of zij droomt of creëert. En dat hoeft ook niet; belangrijk is dat het proces zo ongestoord mogelijk verloopt.
Individueren betekent niet individualistisch egoïstisch worden. Individueren betekent, de unieke en ondeelbare persoonlijkheid worden die men in aanleg al is. In het individuatieproces worden onbewuste inhouden bewust en bewust geworden inhouden worden opgenomen in het bewustzijn. Mede daardoor groeit de persoonlijkheid en kent het individu zich zelf steeds beter. Daarbij hoort de vereniging van tegenstellingen, zoals verstand en gevoel, logica en intuïtie, mannelijk en vrouwelijk, christelijk en heidens, stof en geest.
Min of meer spontaan gecreëerde mandala's, zoals de mandalaperken in Van de Rijps tuinportret, plaatsen tegenstellingen onbewust tegenover elkaar, waarbij de hen bevattende structuur de tegenstellingen als beginsel al verenigt. Zoals de tegengestelde speelkaartenkleuren en hun betekenissen in de linke mandala in Van de Rijps tuin worden samengevat door de vierkante orde van het geheel, en de cirkels en vierkanten in de centrale mandala. Of zoals Rabbi Chanoch over hemel en aarde verklaarde, dat zij al één zijn en één worden (Buber 1984: 840).
Het individuatieproces betekent vaker wel dan niet een toenadering en integratie van vrouwelijke en mannelijke tegenstellingen in de psyche. Dit lag ook in de tijdgeest en sfeer van de Renaissance, waarin opnieuw, maar anders dan in het verre verleden, het archetype van de aardmoeder sterker werd en werkte. Zoals in de toenadering van hemel en aarde zoals Van de Rijp haar artistiek in zijn tuin uitbeeldde, met zichzelf en de stokroos en het centrale mandala met cirkel en vierkant. Ook in de naakte en toch in perken gevate en gevormde aarde op de grond en de deels in wolken gehulde hemel mag men deze tegenstelling samengevat zien.
Mandaladroom, Bretagne, 27 mei 2008: Bronzen rechthoeken als van een I-Tjing lig- gen ongeordend op nachtblauw fluweel. Als door een spookhand bewogen draaien zij alle plotseling snel, snellen bij elkaar en vormen samen één schijf. Twee stukjes voegen zich ietwat langzamer in de cirkel. Elk vierkant paste zich aan de schijf aan: de parallelle kanten buiten en binnen werden krom, de rechte kanten links en rechts werden conisch uitgericht op het ronde centrum. In het cen- trum verenigden de kleine cirkel en één vier- kant zich tot een sleutelgatvormig stuk. Tempera en pastel op papier, 24 x 32 cm. Burgenland, 10 augustus 2008. Kalab 2014
De therapeut die dit proces uit eigen ervaring herkend zal het bij een ander afwijzen noch met voorbarige informatie verstoren. Therapeutisch gezien maakt het niet zo veel uit hoe iemand met de mandalabeelden bezig is, als men er maar positief mee bezig is. Men kan gedroomde mandala's tekenen of schilderen, omzetten in een tuin, berekenen en verschillende methoden combineren. Mandala's, die ik had gedroomd en die mij belangrijk schenen, berekende ik op verschillende manieren en construeerde hen in verschillende compositieschema's door, alvorens hen te tekenen en te schilderen.
Het onbewuste is per definitie onbekend en veel omvangrijker dan het bewuste. Tijdens het voortschrijdende bewustwordingsproces ontmoet de man vroeger of later de vrouwelijke kant van zijn ziel, zijn anima, en de vrouw haar mannelijke kant van haar ziel, haar animus. Dit kan gebeuren in een creatie, een fascinerende droom, een fantasie, imaginatie, ingeving, projectie op een persoon, of visioen over een figuur of symbool. Van de Rijp schijnt zijn anima in zijn tuin en planten herkend te hebben, naar het schijnt vooral in zijn ‘beste maatje vrouwe stokroos’. In termen van analytische psychologie staat zij als de in een plant gepersonifieerde anima naast en vóór de bloemen- en tuinliefhebber. Hij was zich daarbij waarschijnlijk niet bewust van wat hij deed. Waar het toen en vandaag echter vooral om gaat, is dát het ervaren, beleefd en doorleefd wordt.